Dalgalar
Üye
Bu yazıda çok kısa bir şekilde “Hazırlama” (Priming) etkisinden bahsedeceğim. Buna uyaranın bilinçli bir yönlendirme veya hedef olmadan kendisinden sonraki başka bir uyarana karşı oluşabilecek tepkiyi etkilemesi denebilir. Bunu kalabalık bir ortamda hoşlandığınız insanın her hareketinin dikkatinizi çekmesi, gözünüzün sürekli onun olduğu tarafa takılması gibi istemsizce gerçekleşen hafızaya bağlı bir etki olarak düşünebilirsiniz. Hazırlama aslında bir uyaranı analiz etmede görevli farklı görsel hiyerarşilerden nöral mekanizmalarda değişime yol açıyor. Şimdi temel özelliklerinden başlayarak bu etkiyi hep birlikte inceleyelim.
Öncelikle algılarımız geçmişte gördüklerimizden ciddi anlamda etkileniyor. Bir hedefi ararken aradığımız şey ne olursa olsun (renk, şekil, obje), eğer daha önce gördüğümüz veya kullandığımız bir şey ise onu bulmamız kolaylaşıyor. Bu etkiye aslında biz “Algısal Hazırlama” diyoruz, yani nereye dikkatimizi verdiğimize karar veren örtük bir hafıza sistemine sahibiz. Hazırlama bazı bağlantı ve temsilleri değiştirilmiş bir aktivasyon durumuna sokuyor ve bizi o uyaran için hassaslaştırıyor. Burda dikkat edilmesi gereken nokta bu etkinin aslında örtük belleğin bir parçası olması, yani bireyin bilinçli olarak farkında olmadığı bir hafıza sistemine dayanması. Aynı obje elementleri üstünde bir işlemi sürekli tekrar ettiğinde (aramak gibi), bu elementler üstünde örtük bir hafıza geliştiriyor ve işlemde daha doğru ve hızlı olmaya başlıyoruz. Hazırlama aslında şu yönden ilginç bir fenomen, normalde dikkati “aşağıdan-yukarıya” ve “yukarıdan-aşağıya” olarak ayırdığımızda bunlardan ilki ortamda öne çıkan uyaranın dikkati çekmesi iken diğeri bireyin hedef ve kontrolü ile kendi dikkati yöneltmesi demek oluyor. Hazırlama örneğindeyse yukarıdan-aşağı olan etkiyi bu kontrol mekanizması olmadan görüyoruz. Buna bazı kesimler örtük yukarıdan-aşağı yönelme ismini veriyor.
Benim en çok merak ettiğim noktalardan biri “Hazırlama” algısal bir süreç mi yoksa dikkate bağlı bir yönlendirilme mi ya da belki de tepki esnasında ortaya çıkan bir fark mı? Yani davranışsal faydayı biz uyaranı algılayıp işleme sürecimize bağlı olarak mı görüyoruz ya da daha hızlı dikkatimizi verdiğimiz için mi oluyor bu? Veya belki de sadece tepki kriterlerine bağlı bir değişim de yaratıyor olabilir. Aslında bazı davranışsal çalışmalarda dikkat hızlandığı halde uyaran temsilinin netliğinde bir değişime rastlanmamış, ve sinyal tespit teorisinin bulgularına göre Hazırlama bireylerin karar kriterlerinde (decision criteria, c) hiçbir değişimde bulunmamış. Yani Hazırlama daha çok dikkati etkiliyor, ancak uyaranın algılanmasını hangi seviyede etkilediği de ilginç bir tartışma konusu. Bazıları bunun özellik-spesifik (şekil, renk gibi) olarak gerçekleşirken bazıları aslında bütün objeyi kapsayan bir hafıza oluştuğunun kanısında. Deneysel olarak bakıldığına o anki işlemle alakasız özelliklerin bile bir hazırlama etkisi oluşturduğu görülmüş, bu da objenin tamamının kapsayan bir epizodik hafızanın bu süreci yönlendirdiğini gösteriyor. Ancak farklı obje özelliklerinin farklı etkilere yol açtığı da bir gözlem. Aslında bu etkinin obje veya özellik bazlı olması uyaranın türüne göre de değişmekte bu da aslında bize Hazırlamanın nöral işleme sürecini farklı seviyelerde etkilediğini gösteriyor.
Nöral bulgular da Hazırlamanın tek bir sistemi değil aslında daha geniş bir algısal temsil sistemini, bir uyaranı oluşturan özellikleri farklı işleme seviyelerinde birlikte temsil eden alt sistemleri de kapsayan bir yapıyı etkilediğini gösteriyor. Bunu en iyi açıklayan görüşlerden biri de boyutsal-ağırlıklandırma yani bir objenin işleme ilişkin boyutlarını önceliklendirip diğer özelliklerine daha düşük önem verme durumu. Burda çok ayrıntıya girmeyi düşünmüyorum ama boyutsal-ağırlıklandırma yaklaşımı davranışsal ve nöral çalışmalarca destekleniyor.
Nöral mekanizmalarına geldiğimizde daha önceden bahsettiğimiz gibi Hazırlama hem objenin bütünsel olarak kendisini hem de özelliklerinin temsilinde görevli çok geniş bir nöral alanı kaplıyor. Ayrıca TMS çalışmalarında renklere bağlı Hazırlama etkisinden sorumlu alan ile renk algısından sorumlu alan arasında da bir çakışma görülmüş. Bu bulgularsa dikkat edilmesi gereken bir başka nokta ise tekrar-inhibisyonu (repetition suppression). Tekrar eden uyarana karşı olan nöral tepkinin düşmesi nöral Hazırlamanın bir indikatörü olarak görülüyor ve uyaranı işlemenin daha az çaba gerektirmesine bağlı olduğu düşünülüyor. Tekrar-inhibisyonu aslında Hazırlamaya bağlı dikkat bölgelerinin aktiviteleri ile de korelasyon göstermekte. Peki nereler buralar derseniz ise lafı çok uzatmadan oksipital lobdaki görsel algı bölgesi (visual field) ve dikkat için frontal ve parietal bölgeleri düşünebilirsiniz.
Özetlemek gerekirse Hazırlama etkisi uyaranın çeşitli özelliklerine veya tamamına bağlı olarak gerçekleşebilen çok geniş bir nöral mekanizmayı kapsayan, örtük hafızaya bağlı olarak algımızı değiştiren bir süreç. Hafızamızın nasıl biz farkında olmadan bizi yönlendirdiğinin de bilişsel olarak sağlam bir örneği.
Kaynak: Kristjánsson, Á., & Campana, G. (2010). Where perception meets memory: A review of repetition priming in visual search tasks. Attention, Perception, & Psychophysics, 72(1), 5-18.
Öncelikle algılarımız geçmişte gördüklerimizden ciddi anlamda etkileniyor. Bir hedefi ararken aradığımız şey ne olursa olsun (renk, şekil, obje), eğer daha önce gördüğümüz veya kullandığımız bir şey ise onu bulmamız kolaylaşıyor. Bu etkiye aslında biz “Algısal Hazırlama” diyoruz, yani nereye dikkatimizi verdiğimize karar veren örtük bir hafıza sistemine sahibiz. Hazırlama bazı bağlantı ve temsilleri değiştirilmiş bir aktivasyon durumuna sokuyor ve bizi o uyaran için hassaslaştırıyor. Burda dikkat edilmesi gereken nokta bu etkinin aslında örtük belleğin bir parçası olması, yani bireyin bilinçli olarak farkında olmadığı bir hafıza sistemine dayanması. Aynı obje elementleri üstünde bir işlemi sürekli tekrar ettiğinde (aramak gibi), bu elementler üstünde örtük bir hafıza geliştiriyor ve işlemde daha doğru ve hızlı olmaya başlıyoruz. Hazırlama aslında şu yönden ilginç bir fenomen, normalde dikkati “aşağıdan-yukarıya” ve “yukarıdan-aşağıya” olarak ayırdığımızda bunlardan ilki ortamda öne çıkan uyaranın dikkati çekmesi iken diğeri bireyin hedef ve kontrolü ile kendi dikkati yöneltmesi demek oluyor. Hazırlama örneğindeyse yukarıdan-aşağı olan etkiyi bu kontrol mekanizması olmadan görüyoruz. Buna bazı kesimler örtük yukarıdan-aşağı yönelme ismini veriyor.
Benim en çok merak ettiğim noktalardan biri “Hazırlama” algısal bir süreç mi yoksa dikkate bağlı bir yönlendirilme mi ya da belki de tepki esnasında ortaya çıkan bir fark mı? Yani davranışsal faydayı biz uyaranı algılayıp işleme sürecimize bağlı olarak mı görüyoruz ya da daha hızlı dikkatimizi verdiğimiz için mi oluyor bu? Veya belki de sadece tepki kriterlerine bağlı bir değişim de yaratıyor olabilir. Aslında bazı davranışsal çalışmalarda dikkat hızlandığı halde uyaran temsilinin netliğinde bir değişime rastlanmamış, ve sinyal tespit teorisinin bulgularına göre Hazırlama bireylerin karar kriterlerinde (decision criteria, c) hiçbir değişimde bulunmamış. Yani Hazırlama daha çok dikkati etkiliyor, ancak uyaranın algılanmasını hangi seviyede etkilediği de ilginç bir tartışma konusu. Bazıları bunun özellik-spesifik (şekil, renk gibi) olarak gerçekleşirken bazıları aslında bütün objeyi kapsayan bir hafıza oluştuğunun kanısında. Deneysel olarak bakıldığına o anki işlemle alakasız özelliklerin bile bir hazırlama etkisi oluşturduğu görülmüş, bu da objenin tamamının kapsayan bir epizodik hafızanın bu süreci yönlendirdiğini gösteriyor. Ancak farklı obje özelliklerinin farklı etkilere yol açtığı da bir gözlem. Aslında bu etkinin obje veya özellik bazlı olması uyaranın türüne göre de değişmekte bu da aslında bize Hazırlamanın nöral işleme sürecini farklı seviyelerde etkilediğini gösteriyor.
Nöral bulgular da Hazırlamanın tek bir sistemi değil aslında daha geniş bir algısal temsil sistemini, bir uyaranı oluşturan özellikleri farklı işleme seviyelerinde birlikte temsil eden alt sistemleri de kapsayan bir yapıyı etkilediğini gösteriyor. Bunu en iyi açıklayan görüşlerden biri de boyutsal-ağırlıklandırma yani bir objenin işleme ilişkin boyutlarını önceliklendirip diğer özelliklerine daha düşük önem verme durumu. Burda çok ayrıntıya girmeyi düşünmüyorum ama boyutsal-ağırlıklandırma yaklaşımı davranışsal ve nöral çalışmalarca destekleniyor.
Nöral mekanizmalarına geldiğimizde daha önceden bahsettiğimiz gibi Hazırlama hem objenin bütünsel olarak kendisini hem de özelliklerinin temsilinde görevli çok geniş bir nöral alanı kaplıyor. Ayrıca TMS çalışmalarında renklere bağlı Hazırlama etkisinden sorumlu alan ile renk algısından sorumlu alan arasında da bir çakışma görülmüş. Bu bulgularsa dikkat edilmesi gereken bir başka nokta ise tekrar-inhibisyonu (repetition suppression). Tekrar eden uyarana karşı olan nöral tepkinin düşmesi nöral Hazırlamanın bir indikatörü olarak görülüyor ve uyaranı işlemenin daha az çaba gerektirmesine bağlı olduğu düşünülüyor. Tekrar-inhibisyonu aslında Hazırlamaya bağlı dikkat bölgelerinin aktiviteleri ile de korelasyon göstermekte. Peki nereler buralar derseniz ise lafı çok uzatmadan oksipital lobdaki görsel algı bölgesi (visual field) ve dikkat için frontal ve parietal bölgeleri düşünebilirsiniz.
Özetlemek gerekirse Hazırlama etkisi uyaranın çeşitli özelliklerine veya tamamına bağlı olarak gerçekleşebilen çok geniş bir nöral mekanizmayı kapsayan, örtük hafızaya bağlı olarak algımızı değiştiren bir süreç. Hafızamızın nasıl biz farkında olmadan bizi yönlendirdiğinin de bilişsel olarak sağlam bir örneği.
Kaynak: Kristjánsson, Á., & Campana, G. (2010). Where perception meets memory: A review of repetition priming in visual search tasks. Attention, Perception, & Psychophysics, 72(1), 5-18.